مقدمه

 در سنتور دو حفره به شکل گُل روی سطح سنتور وجود دارد که در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای آن تاثیر بسزایی دارد. این ساز دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌ است. سنتور یک ساز زهی در موسیقی ایرانی شناخته می‌شود که به شکل ذوزنقه و دارای سیم‌های بسیاری است و با دو زخم چوبی به نام  مضراب به صدا در می‌آید. مضراب‌های سنتور در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که خود باعث لطیف‌تر شدن صدای سنتور می‌شود. از  دیرباز نوازندگان بسیاری به صورت تک‌نوازی و هم‌نوازی اجراهای منحصربفردی را با این ساز عرفانی داشته‌اند که نامشان ماندگار شده است. در این مقاله معرفی برخی از بهترین نوازندگان سنتور ایران پرداخته می‌شود.

پدر سنتور ایران

پرویز مشکاتیان، معروف به پدر سنتور ایران، متولد ۲۴ اردیبهشت ۱۳۳۴ در نیشابور از نسل طلایی موسیقی پس از انقلاب به حساب می‌آید. وی از کودکی نزد پدرش، حسن مشکاتیان شروع به یادگیری نواختن سنتور کرد. چندی بعد در تهران نزد نورعلی برومند و داریوش صفوت، ردیف میرزا عبدالله و در کنار آن ریزه کاری‌های نوازندگی (به ویژه سه تار)، گوشه‌های مهجور و ناشناخته و ضربی‌های موسیقی ایرانی را از افرادی دیگری، چون سعید هرمزی، یوسف فروتن و عبدالله دوامی می‌آموخت.

مشکاتیان در سال ۱۳۵۴ خورشیدی موفق به کسب عنوان نخست بهترین نوازندگان سنتور ایران در آزمون باربد شد. وی در حالی که بیست و چند سال بیشتر نداشت، تصنیف‌هایی را خلق کرد که از بهترین‌های موسیقی سنتی ایرانی در نیم قرن گذشته به حساب می‌آیند. از آثار ماندگار وی در آن دوره می‌توان به شورانگیز، مرا عاشق، رزم مشترک و پیروزی اشاره نمود. مشکاتیان کتابهای بسیاری را نیز نوشته که از آن میان می‌توان به مجموعه تصانیف، بیداد و گل آوا اشاره کرد. پرویز مشکاتیان در سال 1388 درگذشت.

اولین نوازنده سنتور آشنا به نت

حسین صبا از سنین نوجوانی موسیقی را شروع کرد و دو ساز سنتور و پیانو را به ترتیب زیر نظر استادانی بزرگی چون استاد حبیب سماعی و استاد اصلانیان آموخت. او در محیطی علاقه‌مند به موسیقی تحت نظر مادر و خانواده مادری پرورش یافت. او با شرکت در  برنامه رادیو صبا و تکنوازی سنتور شناخته شد.

پس از تاسیس هنرستان موسیقی ملی در سال 1328 توسط روح الله خالقی، از حسین صبا برای تدریس سنتور دعوت به عمل آمد چراکه وی تنها نوازنده سنتور آشنا به تکنیک قدما در زمان خود بود. او جزو کسانی بود که به خط نت آشنایی داشت. از وی تنها یک کتاب خودآموز سنتور به یادگار باقی مانده است که یکی از دقیق ترین و بهترین کتاب‌های آموزش سنتور است. این نوازنده که از بهترین نوازندگان سنتور ایران به شمار می آید، اردیبهشت سال 1338 وقتی که تنها 35 سال داشت، دار فانی را وداع گفت.

نخستین بانوی ایرانی نوازنده سنتور

ارفع اطرایی، نخستین بانوی ایرانی است که پیش روی استادان بزرگ موسیقی ایران، سنتور را به صورت تک‌نوازی نواخت. او هشتم تیر۱۳۲۰ به دنیا آمد و جزو اولین دخترانی بوده که در دهه ۳۰ وارد «هنرستان موسیقی ملی» شد. وی گفته است: «در آن زمان هنوز موسیقی به عنوان رشته‌ تحصیلی رسمی شناخته نشده بود. اقدام و تصمیم پدر من در وارد کردن بنده به هنرستان که تحت تاثیر راهنمایی و توجیهات استاد خالقی بود، در بین فامیل و آشنایان باعث تعجب شده بود». وی جزو بهترین نوازندگان سنتور ایران محسوب می‌شود.

او تحت نظر استادانی همچون روح‌الله خالقی، کلنل علینقی وزیری، حسین صبا، مصطفی کمال‌ پورتراب، فرامرز پایور و محمود کریمی در سال ۱۳۳۸ از هنرستان ملی فارغ‌التحصیل شد. اطرایی درباره استاد پایور گفته ‌است: «روش‌های نوازندگی و آموزش جناب استاد پایور باعث شدند که بعد از پایان هنرستان هم در خدمت استاد پایور آموزش ببینم». پژوهشگران حوزه موسیقی، اعتراف نموده‌اند که اطرایی جانشین پایور در زمان عدم دسترسی به استاد پایور بوده‌ است.

اطرایی خود اقرار کرده : «سال ١٣٣٦، به مناسبت افتتاح تلویزیون ثابت پاسال، استاد دهلوی و استاد پایور قطعه کنسرتینو برای سنتور را به صورت مشترک ساختند و تنظیم کردند که با ارکستر آقای دهلوی و با تکنوازی آقای پایور اجرا شد. اما زمانی که استاد پایور برای سه سال به لندن سفر کردند، تنها کسی که با ارکستر آقای دهلوی تکنوازی سنتور این قطعه را اجرا کرد، من بودم.»او پس از انقلاب و تفکیک جنسیتی هنرستان‌های موسیقی افزود: «در گذشته و در تربیت شاگردان هنرستان‌های موسیقی، برخلاف سال‌های اخیر، بهترین موسیقی‌دانان ایران بودند. تفکیک جنسیتی وجود نداشت و این خود از پایه بسیاری از مشکلات را مرتفع می‌کرد. از طرفی با مرور تاریخ معاصر موسیقی ایران، مشاهده می‌کنیم که تبلور نامی چون قمرالملوک وزیری، نام اساتیدی چون ارسلان‌ خان درگاهی و مرتضی ‌خان نی‌داوود را  تحت تاثیر قرار می‌داد.»

او در همین گفت‌وگو اعلام می‌کند: «من بارها اعتراض کرده‌ام که چرا خانه موسیقی در عمل و برخلاف اساس‌ نامه‌اش، یک سازمان کاملاً مردانه و مردسالار است. تعداد زیادی از مدیران خانه موسیقی شاگرد خانم‌های موسیقی‌دان هستند اما حتی نامی هم از این اساتید نمی‌برند»

ارفع اطرایی در طول بیش از ۶۰ سال فعالیت هنری، مقالات و کتاب‌های زیادی در حوزه موسیقی نوشته است که در مراکز آموزشی عالی موسیقی تدریس می‌شوند، از جمله «فرهنگ لغات موسیقی ایرانی»، «سنتور ناظمی»، «زندگی و آثار حبیب سماعی»، «بوی جوی مولیان»، «سازشناسی ایرانی» و «معارف پایور».

او از سال ۱۳۹۳ با سرطان دست و پنجه نرم می‌کند . اخیراً در مصاحبه‌ای گفته ‌است: «در یک سال و نیمی که در آمریکا  هستم، با استفاده از حقوق پسرم و یک بیمه جزیی که دولت آمریکا  در اختیار افراد خاص قرار داده است، فقط توانستم بخشی از هزینه‌های درمانم را تهیه و پرداخت کنم. زمانی که در ایران بودم، بیمه‌ای داشتم که نه خدمات درمانی بود و نه تامین اجتماعی! مطلقاً هیچ کاربردی برای من نداشت و مورد تایید هیچ بیمارستانی نبود. من با آن بیمه یک استامینوفن کدئین هم نمی‌توانستم بگیرم. خب، در این شرایط بعد از ۶۰ سال فعالیت مستمر هنری، وقتی جز پسرانم کسی نیست که یاری‌ام کند و حتی حالی از من بپرسد، مجبور به فروش ساز و کتاب‌هایم که با ارزش‌ترین دارایی‌هایم بودند، شدم تا زنده بمانم.» 

حبیب سماعی از اولین‌های سنتور ایران

حبیب سماعی،از بهترین نوازندگان سنتور ایران، از طفولیت با استادان موسیقی زمان خود چون میرزا حسینقلی و نایب اسدالله در مجالس همنوازی می‌کرد. متاسفانه از اجراهای زنده این نوازنده که سنتور مهجور را از پرده مستوری بیرون افکند و دلهای شنوندگانش را با مغناطیس آوایش ربود، اثری باقی نمانده است. سماعی اعتقاد داشت: «موسیقی غذای روح است و غذا را نمی توان نجویده هضم کرد. بنابراین ساز و آواز باید به اندازه‌ای باشد که برای شنونده سوء‌هاضمه نیاورد.» هانری ماسه خاورشناس فرانسوی درباره وی گفته است: «ایرانی، به جای اقتباس از موسیقی غربی، باید همت کند امثال سماعی را به گوش جهانیان رسانده مردمان روی زمین را از نوای جانبخش آن بهره‌مند سازند». 

منبع: وبلاگ  ماژورین